Bir Değişen Yıldız Araştırması Yapalım
Küçük bir astronomik çalışma yapmak ister misiniz? Bu çalışma ile Değişen Yıldızları biraz daha yakından tanıyacağız.
Giriş | Değişen Yıldızlar Nedir?
Yıldızlar oldukları yerde sabit değiller elbette. Her yıldız uzun zaman dilimlerinde (milyonlarca ya da milyarlarca yılda ) kimyasal ve fiziksel değişimlere uğrar. Fakat bazı yıldızlar alışılmışın dışında bünyesel ve dış görünüşlerinde küçük zaman dilimlerinde değişimler gösterirler. Parlaklıkları ya da Işınım Güçleri zamanla değişen yıldızlar Değişen yıldızlardır. Bu değişim bazen düzenlidir bazen ise düzensiz. Yıldızın parlaklık değişimini gösteren grafiği çizdiğimizde bu periyodu ve değişimin seyrini açıkça görebiliriz. Değişim periyodu birkaç saat ya da bir kaç gün olabilir. Değişen yıldızların keşfi oldukça eskiye dayanır.
Işık Eğrisi Çizimi
Yukarıdaki grafiği inceleyelim; yatay eksende (x ekseni) zaman, dikey eksende (y ekseni) ise görünür parlaklık değeri yer alıyor. Elinizde bu tip bir çizelge ile uygun zaman aralıklarında bir gökcismini gözleyip değerleri grafik üzerinde işaretlerseniz bir süreklilik elde edersiniz. Gözlediğimiz yıldızın parlaklık değişimi yukarıdaki gibi olsun. Bu yıldız yaklaşık 5 günlük bir periyoda sahip olduğu görülüyor. Yıldızın en parlak olduğu anda parlaklık değeri 3.6 ve en sönük olduğu anda ise 4.3 olduğunu grafikten okuyabiliriz.
Değişen Yıldızların İsimlendirilmesi
Bir değişen yıldızı isminden tanıyabilirsiniz. Biraz karışık gelebilir ama hepsini ezbere bilmenize gerek yok, adlandırmanın genel mantığı yeterlidir.
İlk keşfedildiklerinde R den başlayarak bir harf ve sonra yıldızın yer aldığı takım yıldızın adı ile isimlendirilmiştir. Örnek olarak; R Sagittarii, S Sagittarii. Bu şekilde Z Sagittarii e kadar isimlendirme yapılablir. Ardından RR, RS, RT,...RZ; SS, ST,...SZ ve bu şekilde ZZ ye kadar devam ediliyor. Sonra tekrar AA,..AZ, BB, BC,...BZ şeklinde devam ederek QZ ye kadar geliniyor. Bu şekilde 334 kombinasyon var Eğer bir takımyıldızında 334'den fazla yıldız varsa o zaman V335, V336,.... şeklinde isimlendirme devam ediyor. V den sonra bir sayı ve takım yıldızın adı yazılır. V367 Cygni gibi.
Uygulama | 1- Değişen Yıldız Seçmek
Bu ilk aşamada bir değişen yıldız seçmeliyiz araştırmak için. Örneğin Polaris (Kutup Yıldızı) bir değişen yıldızdır. Alfa Ursa Minoris değişen yıldızı... Aşağıda 16 tane öneri var. Dilerseniz bunlardan birini seçebilirsiniz.
V738 Tau, V1478 Cyg, RS Pup, UV Cet, TU Cas, Z Vul
W Virginis, V Vul, X Cygni, Z UMa
Şurada bir değişen yıldız listesi var; http://www.konkoly.hu/cgi-bin/IBVS?5721
Seçmek için buradan yardım alabilirsiniz.
Yıldızın gözlem verilerini AAVSO’dan ( American Association of Variable Star Observers) alacağız. AAVSO değişen yıldızlara ilişkin bilgilerin yer aldığı uluslararası bir veri tabanıdır. Değişen yıldızlar ile ilgili verilerin bu şekilde uluslararası platformlarda toplanması astronomlara büyük kolaylıklar sağlar. Daha fazlasını yapmak isteyenler için başka platformların link adresleri yazının sonuna ekleyeceğim.
AAVSO'nun ana ayfasında yukarıdaki görüntü karşınızda olacak. Sağ üstte Star name here yazan kutucuğa belirlediğiniz yıldızın adını yazmanız gerekmektedir. Ardından Plot a light curve yazısına tıklayıp adını yazdığınız değişen yıldızın ışık eğrisini istemelisiniz. Yıldızın adını doğru yazdığınızdan emin olun.
Not: Işık eğirisini arattıktan sonra Data not found for this star yazılı bir sayfa ile karşılaşabilirsiniz. Bu seçtiğiniz yıldız ile ilgili henüz hiç ya da kayda değer bir veri olmadığı anlamına gelir. Yukarıda örnek olarak adını verdiğim yıldızların genellikle verisi var. Fakat sayısız yıldız, sınırlı gözlem yapan kişi ve kısıtlayan gözlem koşulları söz konusu. Bu nedenle bu durum oldukça doğal. Bu durumda seçtiğiniz yıldızı değiştirip denemelisiniz. Deneme yanılma yoluyla!
Aşağıdaki ışık eğrisini inceleyelim.
Eğer verisi olan bir yıldız adını arattıysanız yukarıdaki gibi bir görüntü ile karşılaşacaksınız. Bu kutucuklar, küçük daireler hepsi birer gözlem! Farklı zamanlarda yapılmış gözlem verileri. Üzerlerine tıkladığınızda kim tarafından yapıldığından zamanına kadar pek çok parametreye ulaşabilirsiniz. Bu arada yatayda 2457400, 2457500 diye giden sayılar zaman. Julian Zamanı cinsinden verilmiş, astronomide sıkça kullanılır. Merak edenler bu tarihleri günlük tarihe göre karşılığını şuradan çevirebilirler. 2457400 Julian Zamanı 12 Ocak 2016, Salı
Bu ışık eğrisinin bir ekran görüntüsünü aldıktan sonra bir sonraki aşamaya geçebiliriz.
3- Yıldızın Bilgi Kartını Almak
Yine aynı şekilde yukarıda belirtilen yere yıldızın adını yazıp bu kez Plot a light curve yerine Create finder a chart yazısına tıklıyoruz. Karşımıza gelen ekranda yıldıza ait bazı temel bilgileri içieren bir kart olacak.
2- Data Grafiğini Elde Etmek
AAVSO'nun ana ayfasında yukarıdaki görüntü karşınızda olacak. Sağ üstte Star name here yazan kutucuğa belirlediğiniz yıldızın adını yazmanız gerekmektedir. Ardından Plot a light curve yazısına tıklayıp adını yazdığınız değişen yıldızın ışık eğrisini istemelisiniz. Yıldızın adını doğru yazdığınızdan emin olun.
Not: Işık eğirisini arattıktan sonra Data not found for this star yazılı bir sayfa ile karşılaşabilirsiniz. Bu seçtiğiniz yıldız ile ilgili henüz hiç ya da kayda değer bir veri olmadığı anlamına gelir. Yukarıda örnek olarak adını verdiğim yıldızların genellikle verisi var. Fakat sayısız yıldız, sınırlı gözlem yapan kişi ve kısıtlayan gözlem koşulları söz konusu. Bu nedenle bu durum oldukça doğal. Bu durumda seçtiğiniz yıldızı değiştirip denemelisiniz. Deneme yanılma yoluyla!
Aşağıdaki ışık eğrisini inceleyelim.
Eğer verisi olan bir yıldız adını arattıysanız yukarıdaki gibi bir görüntü ile karşılaşacaksınız. Bu kutucuklar, küçük daireler hepsi birer gözlem! Farklı zamanlarda yapılmış gözlem verileri. Üzerlerine tıkladığınızda kim tarafından yapıldığından zamanına kadar pek çok parametreye ulaşabilirsiniz. Bu arada yatayda 2457400, 2457500 diye giden sayılar zaman. Julian Zamanı cinsinden verilmiş, astronomide sıkça kullanılır. Merak edenler bu tarihleri günlük tarihe göre karşılığını şuradan çevirebilirler. 2457400 Julian Zamanı 12 Ocak 2016, Salı
Bu ışık eğrisinin bir ekran görüntüsünü aldıktan sonra bir sonraki aşamaya geçebiliriz.
3- Yıldızın Bilgi Kartını Almak
Yıldızım tam ekranın tam ortasında. Sol üste bakınca parlaklık değerini, periyodunu, türünü, spektral sınıfını görebilirim. Üstte ise koordinatları yer alıyor.
Bundan sonraki aşamada bazı data sitelerinde yıldız ile ilgili çok daha fazla teorik bilgiye erişebilirsiniz. Biz o kısımları geçip son olarak seçtiğimiz yıldız ile ilgili popüler bir işlem yapalım. Acaba bu gece gökyüzünde seçtiğim yıldızı görebilir miyim? Tam olarak nerede görebileceğim? Bunu astronomi ile amatör olarak da olsa ilgilenen hemen herkesin bildiği Stellarium programı öğrenebiliriz. Oldukça kullanışlı bu uygulamaya sahip değilseniz şuradan kullandığınız işletim sistemine göre ücretsiz indirebilirsiniz. Yıldızımıza dönersek;
Stellarium'u açıyorum
Konumu kontrol ediyorum, sol altta İstanbul yazıyor. Açınca bilgisayarınızın saati doğru ise ona göre eş zamanlıdır.
Mouse'u ekranın soluna doğru getirince çıkan menüden Tarih -Saat penceresini açıp zamanı ilerletiyorum. Bu akşam (13 Ekim 2017) 19.51 olarak değiştiriyorum. Saat önemli değil, sadece Güneş'in batmış olduğu bir zamana gitmek istedim. Ekranın solundaki bu menüden konumumu da değişebilirim. Hatta bulunduğum gök cismini. Örneğin Dünya yerine Mars ya da Ay'ı seçebilirim.
Aynı menüden bu kez Arama Penceresini açıp seçtiğim değişen yıldızın adını yazıyor ve arıyorum.
Yuvarlak bir daire içerisinde bana gösteriyor program yıldızı. Daire içinde hiç bir şey görünmüyor, çünkü çok sönük bir yıldız seçmişim. Zaten bilgi kartındaki parlaklık değerinden gözle görülmeyecek kadar sönük olduğunu anlamıştım. İyi bir teleskop ile ancak görebilirim.
Mouse yardımıyla ekrana zoom yapıp yıldızı yakında görebilirim.
Ayrıca sol üstte uygulama bana bir çok bilgi veriyor.
Aradığım zaman aralığında bu yıldız batmış ya da doğmamış olabilirdi. Böyle durumlarda adını yazıp arama yaptığınızda ekrandaki görüntü doğu ya da batı tarafında yeryüzüne doğru yönelir, sizde batmış ya da henüz doğmamış olduğunu anlayabilirsiniz böylece.
via GIPHY
Bu haliyle bu küçük araştırmayı sonuçlandırmış oluyoruz. Siz de seçtiğiniz bir değişen yıldızı yukarıdaki aşamaları takip ederek araştırabilirsiniz. Araştırmadan edindiğiniz bilgileri paylaşırsanız minik bir Türkçe veri sayfası oluşturmuş oluruz. Çalışmanızı astronom.hb@gmail.com mail adresine bir word (ya da benzer formatlar) dosyası halinde gönderebilirsiniz.
İyi eğlenceler.
Notlar
Araştırma yapmak isteyenler için önemli bağlantılar;
Önemli Linkler (Bazı önemli siteler)
Kaynaklar
Ege Universitesi Fen Fakiiltesi Yaymlan No: 179
http://www.popastro.com/index.php
http://www.popastro.com/index.php
Yorumlar
Yorum Gönder