Anadolu'nun Zirvesinde Evrene Geniş Bir Pencere

11 - 15 Eylül tarihlerinde arasında ikinci kez Erzurum'da idim ve Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi'nin (kısa adıyla ATASAM) lisans öğrencileri için bu yıl ilk kez düzenlediği  ALİP (ATASAM Lisans Bilgilendirme ve Uygulana Programı) için katılımcı idim. Yaz boyunca belli tarihlerde ülkenin farklı yerlerinden Astronomi ve Uzay Bilimleri, Fizik ve Uzay Bilimleri ve Teknolojileri bölümlerinden 4'er kişilik 4 grup programa dahil edildi. Bu blog yazısında bu programdan, DAG Teleskobundan ve genel olarak Astrofizik bölümünden bahsedeceğim. Böylece bu bloğu astronomi ve uzay bilimleri için ziyaret eden binlerce aday üniversite öğrencisi için bir fikir, bir alternatif olabilir diye düşünüyorum. 

Erzurum'a nereden geldiğinize bağlı olarak farklı ulaşım seçenekleri var, Ankara'dan gelen arkadaşlar tren yolculuğunu tercih etmişlerdi. Uzun ama eğlenceli. Hatta  ODTÜ'den Seda Baştürk trenleri ve trenlerle yolculuk yapmayı sevdiği için bu yolculuğu video haline getirmeyi planlıyor. Hazır olunca yazının bu kısmına veya altlara bir yere eklemeyi düşünüyorum. Üniversite güzel bir kampüse sahip. Bisiklet yolu bile var! Kampüs oldukça geniş, yeşil ve şehrin iyi bir yerinde. Gar, Otogar ve Havalimanına oldukça yakın. 

Uygulama merkezine yürüyerek yaklaşık 10 dakika uzaklıkta üniversite yerleşiminin daha az yoğun olduğu ksımda ATA50 teleskobu yer alıyor. 50 cm çaplı eğitim ve araştırma amaçlı bu teleskop aktif olarak kullanılmaktadır.  Bununla beraber kurum içinde devam eden ve bu yıl lisans eğitiminin de dahil edildiği akademik eğitim ve araştırma, çeşitli amaçlara yönelik laboratuvarlar var. Çalışmalar bugün için DAG'ın sağlıklı bir şekilde tamanlanması ve her anlamda ülkemizin en büyük bilimsel projelerinden birine hazırlıklı hale gelinmesi üzerine yoğunlaşmış durumda. Ülkemiz temel bilimleri için yeni bir aşama olan DAG'a biz gençlerinde hazırlıklı olması isteniyor, zaten ALİP bir anlamda bu amacı da taşıyor. 

Birimler, DAG ve ATA50 hakkında daha fazla bilgi edinebileceğiniz web adresleri yazının sonuna ve yer yer içine eklemeye çalışacağım. 

ALİP 

Program bir eğitim programı değil, asıl amacı tanıtım ve bilinçlendirme. Ayrıca program boyunca ülkemizde ve dünya astronomisinde gelecekte nelerin ön plana çıkacağı, geleceğe hazırlık için bugün neler yapılabileceği üzerinde daha çok duruldu. Daha spesifik olarak yukarıda da belirttiğim üzere, ülkemizde yeni bir teleskop inşa ediliyor ve bu olanaktan en verimli şekilde yararlanabilmek için bizlere düşen görevler neler? sorusuna yanıt verildi. 

Proje içerisinde değerli biliminsanları ve mühendisler, projeyi sürdüren ve bir şekilde bir parçası olan insanlar DAG Gözlemevi, ATASAM ve Astronomi hakkında bilgiler verdikleri sunumlar yaptılar.  

Ayrıca, DAG Teleskobu'nun dünyadaki yeri nedir, Erzurum şehrinin ve gözlemevi konumunun atmsoferik özellikleri hakkında bilgi sahibi olduk. Teleskobun ve gözlemevinin yetenekleri kadar bu olanakların bulunduğu coğrafyanın atmosferik özellikleri de oldukça önemli. Örneğin yılın büyük çoğunluğunda hava açık mı kapalı mı?, nem oranları, yağış istatistikleri, bulutluluk, hava sıcaklık farkları (ΔT) vs... Bunlar gözlem kalitesini etkileyen oldukça önemli parametreler. 

Büyük bir gözlemevi için yer seçimi yaparken,

• Açık gece sayısının fazlalığı. Yıl içinde gökyüzünün 200 geceden fazlasının açık olması beklenir.
• Şehirleşmeden ve bunun getirdiği kirlilikten uzak olunması. Isı, Işık Kirliliği, Toz, Duman vs..
• Uygun rüzgâr hızı (<12 m/s) ve mümkünse pek değişken olmayan rüzgâr yönü,
• Yüksek rakım (ince ve temiz atmosfer tabakası) (>2000 m),
• Düşük atmosferik sıcaklık ve nem oranı,
• Altyapı, ekipman ve çalışan yeterliliği vs.

oldukça önemlidir. Dogu Anadolu Gözlemevi yerleşkesi için tüm bu etkenler detaylıca gözden geçirilmiş.

Bu konuda çok daha detaylı bilgi için Astronomical Site Selection for Turkey Using GIS Techniques makalesine bakılabilir. 

4 Metre sınıfı bir teleskoptan bahsediyoruz, yani daha yüksek bir teknolojiden. Dolayısıyla program boyunca biz astronomların büyük kısmının yabancısı olduğu mühendislik terimlerini sıkça duyduk. Sanırım bir mühendis kadar olmasa da bizimde bilmemiz gereken teknik terimler ve konular var. Bunlar fizikçiler içinde geçerli elbette. Sanırım ALİP boyunca en sık duyduğum kelimelerden birisi Adaptik Optik Sistemi (AO). 

Gökyüzünün tamamen açık olduğu, tüm koşulların uygun olduğu bir gecede gözlem yaptığımızda atmosferin doğal olarak kendisi gözlem kalitesini düşürür. Çünkü, atmosfer dinamik bir yapıda, sürekli değişken bir gaz kütlesi. Kaynaktan teleskoba gelen ışık bu katmandan geçerek teleskoba ulaşır ve maalesef bu gaz tabakasından geçtiğinde doğal hali biraz değişir. Biraz bilimsel olmayan bir tabirler ifade etmek istersem, ışık dalgaları deforme olur, bozulur. Sonuçta gözlenen kaynak titreşen, yaygın ve bozulmuş bir şekilde görünür. Nokta kaynak ise (yıldız gibi) bu özelliğini kaybeder, titreşir, dağılır. Aaşağıdaki animasyonda* olduğu gibi. 

*Bu Gifler RoyalObs youtube videosu üzerinden Giphy'de hazırlanmıştır. 

Adaptif Optik bozulan dalga cephesi bilgisini alır ve çeşitli mekanik sistemler teleskop aynasında bu bozucu etkiyi giderecek ufak değişiklikler yapılmasını sağlar. Aynanın şeklinde meydana gelen çok küçük değişimler atmosferin bu bozucu etkilerini gidermemizi sağlar.

Aynanın bozulan dalga cephesine göre şekil almasını sağlayan oldukça hassas mekanizmalar.

Kaynak: UCLA Galactic Center Group / W. M. Keck Observatory Laser Team

Pratikte bu nasıl bir fark yaratıyor? Aşağıdaki görselde Adaptive Optics ON /OFF arasındaki ciddi farka dikkat edin. 

Kaynak: ESO/P. Weilbacher (AIP)

Programda bunlara ek olarak, teleskobun kendisinden bileşenlerinden bahsedildi.DAG Teleskobu ülkemizin en büyük teleskobu olacak ama bence bundan daha önemlisi ilk kırmızı öte teleskobu olacak. Atmosfer tüm dalgaboylarının geçişine izin vermiyor. Görünür bölgede ışık tamamen geçrken kırmızı ötede ise sınırlı bir kısmı (ya da daha astronomik bir tabirle yakın kırmızı öte) geçebilmektedir. Bu sebeple gözlem yapacağaınız bazı dalgaboyları için uzaya gitmek gerekebilir. DAG yakın kırmızı öte gözlemi yapabilecek ve neyseki atmosfer bu kısımda geçirgen.

Son gün yapımı devam eden DAG yerleşkesini görmek için 3170 metre yükseğe çıktık. 2 Yıl önce Erzurum'da düzenlenen ulusal astronomi kongresine katıldığımda yerleşkeye gitme şansım olmuştu fakat o günden bugüne gözle görünür biçimde yol alınmış. 

DAG Binası ve Yerleşke

3170 rakımda, 2500 dönüm alana yayılacak yerleşke. Teleskop katından Ayna Kaplama Ünitesine geçiş kanalı (bu kanal dış ortama kapalı) ve soğutma sistemli, tüzgar perdeli çift kanatlı kubbe gibi teknolojileri sahip. 

Yerleşkeden bir görüntü - 15 Eylül 2018

Çok yönlü devam eden büyük bir ekibin çalıştığı, dikkat edilmesi gereken zor bir iş. Hata kabul etmeyen, hassasiyeti oldukça yüksek bir iş. Umarım mümkün en kısa zamanda sağlıklı bir şekilde DAG ülke astronomisi için katkı sunmaya başlar.

Seda Baştürk zirvede çekti. 

İleri Okuma

• ATASAM ve ALİP Hakkında daha fazla bilgi için

http://atasam.atauni.edu.tr/ | ALİP Duyuruları

• DAG Hakkında

DAG Web Sitesi

SPIE - DAG Optik Çalışmaları

ATA50 Teleskobu

Daha fazla Gökbilim

Online platformlarda okumak ve indirmek isteyenler için (Türkçe)

Google Play üzerinden okumak için tıklayın (Yeni)

Issuu üzerinden okuyun  | Joomag üzerinden okuyun | FlipSnack üzerinden okuyun